CHỦ ĐỀ
Sức mạnh của ngôn ngữ
Nabokov
tôn sùng ngôn ngữ và tin rằng ngôn ngữ chính xác có thể nâng cao giá trị để bất
cứ tài liệu nào cũng đạt đến tầm nghệ thuật. Trong Lolita, ngôn ngữ đã áp đảo phần nội dung không mấy thuận tai thuận
mắt và mang đến cho nó những nét đẹp mà có lẽ bản thân nó chưa xứng đáng. Lolita tràn ngập các vấn đề nhớp nhúa,
như cưỡng hiếp, giết người, ấu dâm, loạn luân. Tuy nhiên, trong lúc kể lại câu
chuyện của mình, Humbert Humbert đã sử dụng thủ pháp chơi chữ, các ẩn dụ và lặp
đi lặp lại các khuôn mẫu ngôn ngữ để chuyển tải câu chuyện kể u ám này sang một
hình thức đầy dụ hoặc. Theo cách này, Humbert đã quyến rũ độc giả của mình một
cách triệt để và xảo quyệt không thua gì cách ông ta quyến rũ Lolita. Ngôn ngữ
là sức mạnh của ông ta, và ông ta sử dụng nó để đánh lạc hướng, để gây nên sự
mơ hồ, và để mê hoặc đối phương. Ông ta là kẻ ấu dâm và tên giết người, nhưng
ông ta đã xây dựng tường tường lớp lớp những lời biện hộ cùng những giải thích
khôn khéo, tinh vi cho mọi hành động của mình, và ngôn ngữ của ông ta đã trao
cho ông ta tấm khiên chắn chống lại sự phán xét. Với Lolita, thành tựu lớn lao nhất của Nabokov có lẽ chính là việc ông
đã buộc người đọc trở thành kẻ tòng phạm với Humbert. Để khám phá câu chuyện
thực về thói ấu dâm, cưỡng hiếp và giết người nằm trong văn bản, độc giả phải
buông thả cho bản thân chìm đắm trong ngôn ngữ của Humbert cũng như trong những
tầng ý nghĩa mờ mờ ảo ảo của chúng, và cũng đồng nghĩa với việc họ phải xâm
nhập vào tâm trí Humbert. Khi đã tiếp cận quá sâu với mánh khóe ngôn ngữ của
Humbert, độc giả không còn khả năng giữ ông ta cách xa mình đủ mức để nhìn ra
bản chất của ông ta.
Tính xung khắc đáng thất vọng giữa hai nền văn hóa Âu – Mỹ
Xuyên
suốt Lolita, sự tương tác giữa hai nền văn hóa châu Âu và Mỹ đã liên tục
dẫn đến nhiều hiểu nhầm và xung đột. Charlotte Haze, một người Mỹ, bị dụ hoặc
bởi sự khôn khéo và tính trần tục của Humbert, một người châu Âu. Bà ta háo hức
đón nhận Humbert không phải đơn thuần bắt nguồn từ con người ông ta mà phần lớn
do bà ta bị hấp dẫn bởi vốn kiến thức của Humbert mà vốn vẫn được bà cho rằng
rất quyến rũ và thông tuệ. Humbert không tôn sùng Charlotte đến độ ấy. Ông ta
công khai chế giễu tính thiển cận và nhất thời của văn hóa Mỹ, ông ta chẳng coi
Charlotte là gì ngoài một bà nội trợ không có đầu óc. Ấy vậy nhưng, ông ta
ngưỡng mộ sự thô lậu của Lolita và tỉ mẩn ghi chép lại mọi chi tiết về hành
trình quanh nước Mỹ của ông ta. Mặc dù trên đường du hành cùng nhau, Humbert và
Lolita đã tạo dựng được bầu không khí thuận hòa nhất định, nhưng sự đoàn kết
của họ rõ ràng không phải được dựa trên sự thấu hiểu hay chấp nhận nhau. Lolita
không thể hiểu chiều sâu của sự tận tâm đã được Humbert thẳng thắn kết nối với
nghệ thuật, lịch sử và văn hóa, còn Humbert sẽ chẳng bao giờ thật tâm chấp nhận
sự miễn cưỡng của Lolita. Trên thực tế, Lolita đã bỏ Humbert để theo gã người
Mỹ Quilty, một người không có nền tảng giáo dục cao cấp hay những đam mê vĩ đại
đến mức khiến cô phát chán.
Sự không thỏa đáng của tâm phân học
Niềm
say mê mà Humbert dành cho Lolita chính là một thách thức đối với các phân tích
tâm lý đơn giản, và trong suốt Lolita, Humbert đã cười nhạo khuynh hướng
tìm kiếm những lý giải logic và giản đơn thái quá của tâm phân học. Trong lời
nói đầu cho Lolita, Tiến sĩ John Ray, Jr., tuyên bố câu chuyện của Humbert
sẽ gây được hứng thú lớn đối với tâm phân học, nhưng từ đầu đến cuối dòng hồi
tưởng của mình, Humbert lại vận dụng hết khả năng để hạ thấp uy tín của ngành
này và thể hiện rõ sự khinh thường đối với tâm phân học Freud. Chẳng hạn như,
ông ta hào hứng nói dối các bác sĩ tâm lý tại viện điều dưỡng. Ông ta kể lại
bằng giọng điệu chế giễu việc Pratt, Hiệu trưởng trường Lolita, miêu tả cô bé
là một đứa trẻ chưa trưởng thành về mặt giới tính, mà hoàn toàn không hề hay
biết rằng thật ra, Lolita đã được trải nghiệm đời sống tình dục nồng nhiệt cùng
người cha dượng. Bằng cách làm xói mòn uy quyền và logic của tâm phân học,
Nabokov đòi hỏi người đọc phải nhìn nhận Humbert như một con người độc nhất vô
nhị và vô cùng thiếu hoàn mỹ, nhưng hoàn toàn không phải một kẻ tâm thần. Humbert
còn gây thêm nhiều khó khăn hơn nữa cho giới khoa học khi hết lần này đến lần
khác, giải thích những xúc cảm mà ông ta dành cho Lolita là do bị bỏ bùa mê, bị
dính thần chú, hiện tượng liên quan đến pháp thuật chứ không phải khoa học. Ông
ta tìm mọi cách chứng mình tình yêu của ông ta không phải căn bệnh thần kinh mà
là một cảm xúc lạ lẫm, lớn lao, vượt ngoài tầm kiểm soát, không thể dễ dàng
phân loại.
Mối bất hòa khởi nguồn từ sự tha hương
Cả
Humbert và Lolita đều là kẻ tha hương, và, tách biệt khỏi những cộng đồng vốn
quen thuộc, họ nhận ra chính mình đang lạc giữa một vùng đạo đức mơ hồ, nơi
những quy tắc xử thế lâu đời dường như đã không còn phù hợp. Humbert chọn đời tha
hương và tình nguyện đi từ châu Âu tới Mỹ, trong khi Lolita đành phải miễn
cưỡng chấp nhận tha hương khi Charlotte chết. Cô bị tách khỏi cộng đồng
Ramsdale thân thuộc để lên đường với Humbert. Cùng nhau, họ không ngừng di
chuyển, không gắn kết với một nơi chốn nào. Những khách du lịch mà Humbert và
Lolita gặp gỡ trên đường cũng là những vị khách ngắn ngày tương tự, thuộc về
nước Mỹ nói chung chứ không phải thuộc về một nơi chốn cụ thể. Trong vùng đất
xa lạ và rộng mở ấy, Humbert và Lolita đã tự xây dựng hệ thống quy tắc riêng
của mình, nơi những mối quan hệ gia đình và giới tính thông thường trở nên méo
mó, mục nát. Cả Humbert lẫn Lolita đều bị tách biệt khỏi đời sống xã hội thông
thường đến nỗi chẳng ai nhận thức được một cách đầy đủ những hành động của họ suy
đồi đạo đức đến mức nào. Humbert không thể nhận ra sự quái dị của bản thân, còn
Lolita chỉ thỉnh thoảng mới ý thức được mình là nạn nhân.
Mặc
dù Humbert đã cuốn theo Lolita để cả hai có thể tìm thấy một mức độ tự do nhất
định, nhưng xét đến cùng, họ vẫn mắc kẹt giữa cuộc đời tha hương. Lolita phải
phụ thuộc vào Humbert vì cô không còn nơi nào khác để đi, trong khi đó, Humbert,
dù luôn mơ ước được cùng Lolita rời bỏ nước Mỹ, vẫn đành phải chấp nhận thực tế
ông ta sẽ ở lại Mỹ cho tới tận cuối đời. Cho dù mỗi người họ đều bị đẩy đến với
sự tha hương cuối cùng, Lolita với Dick Schiller còn Humbert tới nhà tù, song
rõ ràng ban đầu, sự tha hương của họ đều do họ tự tạo ra, một sự tha hương
triệt để đến độ họ không bao giờ có thể quay trở lại chốn xưa trong những thế
giới mà họ từng từ bỏ. Sự tha hương trong
Lolita mang tậm tính bi kịch và cố định.
MOTIF
Bướm
Hình
ảnh cùng những gợi nhắc đến loài bướm và ngành nghiên cứu bướm xuất hiện xuyên
suốt tác phẩm, không chỉ nhấn mạnh sự tương đồng về vật chất giữa những con côn
trùng yếu đuối với cô gái Lolita mà còn là cách nhìn lạnh lùng xa cách của
Humbert đối với con mồi đáng yêu của mình. Ông ta nghiên cứu, bắt giữ và giam
cầm chúng, phá hủy chính sự mềm mại và sống động mà ông ta vô cùng ngưỡng mộ.
Khi miêu tả một tiểu nữ thần, hầu như lần nào Humbert cũng sử dụng những từ như
yếu ớt, mảnh mai, mềm mại, mịn màng hay
đẹp như tiên, tất cả đều có thể dễ
dàng được áp dụng để miêu tả loài bướm. Giống như những con bướm, các tiểu nữ
thần đều hay lảng tránh, trong chớp mắt sẽ biến thành những thiếu nữ bình
thường. Đặc biệt, Lolita còn có những sự biến thân đáng kể, từ cô thiếu nữ ngây
thơ biến thành người vợ và bà mẹ tương lai kiệt quệ. Đứng bên cạnh những sinh
vật thanh nhã, hay thay đổi ấy, Humbert đã ý thức một cách rõ ràng sự quái dị
của bản thân, không ít lần coi mình là kẻ thô lỗ ù lì.
Các bản sao
Trong
cuốn tiểu thuyết này, Quilty là bản sao của Humbert, đại diện cho phần tối tăm
hơn trong con người Humbert. Xét trên nhiều phương diện, Humbert là kẻ xấu xa,
nhưng Quilty thậm chí còn xấu xa hơn, và sự hiện diện của gã ta chính là một
lời nhắn nhủ, rằng lằn ranh giữa thiện và ác quá nhạt nhòa. Trong phần lớn câu
chuyện, Humbert và Quilty dường như luôn mấp mẻ ở hai phía đối lập nhau. Humbert
ngưỡng mộ và tôn thờ Lolita, trong khi Quilty lợi dụng và cuối cùng bỏ rơi cô.
Humbert dồn tình cảm cho Lolita dưới vai trò người chăm sóc, trong khi Quilty
hướng về cô trong tâm thế của kẻ suy đồi. Tuy nhiên, giữa hai người đàn ông ấy,
sự tương đồng lớn hơn nhiều so với sự khác biệt. Cả hai đều là người có giáo
dục và đậm tính văn chương. Cả hai, tất nhiên, đều là kẻ ấu dâm. Humbert coi
mình là đại diện cho cái thiện, trả thù cho sự héo tàn của Lolita, nhưng về cơ
bản, chính ông ta đã đánh cắp sự ngây thơ của Lolita.
Thậm
chí, càng về cuối truyện, Humbert và Quilty càng lúc càng trở nên đồng dạng với
nhau. Một lần, khi Humbert và Lolita chơi tennis, Humbert bỏ đi để nhận điện
thoại, vậy là Quilty len vào, đánh cặp cùng Lolita. Cuối cùng Lolita bỏ Humbert
vì Quilty, nhưng cuộc đời cô hầu như chẳng có sự cải thiện nào. Rốt cuộc, khi
Humbert đối đầu với Quilty, hai người đàn ông đã nhập thành một, và khi họ vật
lộn cùng nhau cũng vậy. Humbert, khi kể lại cuộc ẩu đả của họ, đã nói, “Chúng
tôi lăn trên tôi. Chúng lăn trên hắn. Chúng tôi lăn trên chúng tôi.”[1] Cách
sử dụng nhập nhằng ngôi thứ nhất, ngôi thứ ba đã cho thấy ông ta và Quilty không
còn tách biệt với nhau nữa. Lằn ranh giới vốn sẵn mỏng manh giữa hai người giờ
đã hoàn toàn biến mất.
Trò chơi
Gần
như mọi nhân vật trong Lolita đều tham gia vào các trò chơi. Có những
khi, đó chỉ là những trò chơi vô hại, như khi Humbert cố khơi dậy hứng thú của
Lolita với trò tennis và mơ tưởng biến cô thành ngôi sao tennis. Humbert còn
chơi rất nhiều trò khờ dại với Lolita nhằm thu hút sự chú ý của cô và giữ cô
trong thế phục tùng. Ý thức vui chơi này càng khắc sâu sự thực, Lolita vẫn còn
là một đứa trẻ và Humbert phải không ngừng mua vui cho cô. Trò chơi còn giúp
các nhân vật dịch chuyển sự chú ý khỏi những vấn đề nghiêm trọng hơn, cho phép
họ che giấu động cơ nham hiểm của mình. Humbert và Godin chơi cờ để có thể giết
thời gian mà vẫn không bộc lộ bản chất của mình. Đặc biệt, Quilty chơi trò đố
chữ với những tên giả mà gã ta dùng để đăng ký khách sạn, để lại các câu đố cho
Humbert giải mã. Các nhân vật chơi trò chơi nhằm che giấu những cảm xúc mà họ
không thể bộc lộ, để thúc đẩy cái chung cục của bản thân, để ngăn cản những người
đang nỗ lực kiếm tìm sự thật, bao gồm cả độc giả. Mặc dù các trò chơi bắt đầu
một cách vô hại và tràn đầy sự ngây thơ, nhưng chẳng mấy chốc, chúng đã trở
thành những cái bẫy chết người.
Dịch theo Themes,Motifs & Symbols,
SparkNotes LLC[2]
© 2012 Nhã Nam
[1][1] Trang 407, Lolita, Vladimir Nabokov, Dương Tường
dịch, Nxb. Hội Nhà Văn, Công ty CP Văn hóa và truyền thông Nhã Nam, 2012.
[2] SparkNotes LLC là tập thể biên tập viên, giảng viên, kết hợp cùng
các chuyên gia trên nhiều lĩnh vực, với mục đích hướng dẫn độc giả, học sinh,
sinh viên v.v. nghiên cứu nhiều tác phẩm văn
học khó.
